وب سایت علیرضا صائبی وبلاگ علیرضا صائبی
نقدی بر اصطلاح «فضای مجازی» و جایگزین‌های مناسب آن در زبان فارسی
۱. مقدمه
اصطلاح «فضای مجازی» (Virtual Space) از زمان رواج اینترنت و محیط‌های دیجیتال از واژه Virtual (در زبان انگلیسی) گرته‌برداری شده است. این اصطلاح در سال‌های نخستین شکل‌گیری اینترنت به این دلیل که واژه دقیق و رایجی معادل آن در فارسی نبود، در ترجمه‌های اولیه متون فنی و علمی پذیرفته شده و به‌سرعت رایج شد. اما از نظر زبان‌شناختی، فلسفی و فنی این واژه ماهیت فضای دیجیتال را به‌درستی نمایان نساخته و موجب برداشت‌های نادرست و حتی کاهنده درباره این ماهیت این فضای جدید شده است.
در این یادداشت، ابتدا به بررسی مفهوم واژه «مجازی» در زبان فارسی و تفاوت آن با معادل انگلیسی آن پرداخته، سپس دلایل نادرستی این واژه برای توصیف فضای اینترنتی و دیجیتال را ارائه می‌دهیم. در نهایت، جایگزین‌های دقیق‌تر و علمی‌تری پیشنهاد خواهد شد که با زبان و مفاهیم معاصر سازگارتر باشند.
۲. بررسی زبان‌شناختی و مفهومی واژه «مجازی» در زبان فارسی
واژه «مجازی» در زبان فارسی از ریشه «مجاز» گرفته شده که در ادبیات فارسی و علم بلاغت معناهای زیر از آن برداشت می‌شود: استعاره، خلاف حقیقت یا چیزی که حقیقتی غیر از آنچه به نظر می‌رسد.
در لغت‌نامه دهخدا، «مجازی» چنین تعریف شده است: «غیرحقیقی، ضد حقیقی، مقابل حقیقی» (دهخدا، ۱۳۷۲)
در متون کلاسیک فارسی نیز واژه «مجازی» اغلب در تقابل با «حقیقی» به‌کار رفته است. به‌عنوان مثال، شیخ بهایی می‌گوید: از حقیقت بر تو نگشاید دری/ زین مجازی مردمان تا نگذری
که در اینجا «مجاز» به معنای چیزی غیرحقیقی و توهّمی است. این تعریف با ذات فضای دیجیتال که یک بستر واقعی، دارای ساختارهای مشخص، اثرات اجتماعی و اقتصادی و پیامدهای واقعی در زندگی انسان‌هاست، سازگار نیست.
از سوی دیگر، واژه «مجازی» به‌عنوان واژه معادل Virtual از زبان انگلیسی به فارسی ترجمه شده است. اما این ترجمه درست نیست، زیرا واژه Virtual در زبان انگلیسی به معنای «واقعی اما از نوع غیرمادی» است، نه غیرحقیقی یا خیالی. به‌عنوان مثال، در عبارت Virtual Memory (حافظه مجازی)، مقصود نوعی حافظه واقعی اما غیرفیزیکی است، نه حافظه‌ای خیالی؛ بنابراین، معادل‌سازی Virtual به‌عنوان «مجازی» نادرست است، زیرا مفهوم غیرحقیقی یا غیرواقعی را تداعی می‌کند.
۳. چرا اصطلاح «فضای مجازی» برای توصیف اینترنت و فضای دیجیتال نادرست است؟
فضای سایبری یا دیجیتال، برخلاف آنچه واژه «مجازی» القا می‌کند، دارای ویژگی‌های زیر است که نشان می‌دهد این فضا نه‌تنها غیرواقعی نیست، بلکه هم خود فضایی کاملاً واقعی است و هم تأثیرات آن بر دنیا واقعی است.
– زیربنای فیزیکی و زیرساخت‌های واقعی:
اینترنت و فضای دیجیتال بر زیرساخت‌های فیزیکی مانند سرورها، مراکز داده، فیبر نوری و شبکه‌های مخابراتی متکی است. این فضا در بستر سخت‌افزارها و نرم‌افزارهای مشخصی اجرا می‌شود که همگی موجودیت فیزیکی و واقعی دارند.
– تأثیرات واقعی در زندگی اجتماعی، اقتصادی و سیاسی:
فضای دیجیتال دارای اثرات اجتماعی و اقتصادی مهمی است. مفاهیمی مانند تجارت الکترونیک، ارزهای دیجیتال، حملات سایبری، هویت دیجیتال و نظارت اینترنتی نشان‌دهنده واقعی بودن این فضا هستند.
– مفهوم «واقعیت دیجیتال» در مقابل «واقعیت فیزیکی»:
در نظریه‌های فلسفی و علوم اطلاعات، فضای دیجیتال به‌عنوان یک نوع واقعیت جدید و نه یک توهم یا خیال تعریف شده است. محققانی مانند لوچیانو فلوریدی (Luciano Floridi) در حوزه فلسفه اطلاعات، این فضا را نوعی «واقعیت افزوده» و نه «مجازی» می‌دانند (Floridi, 2014).
۴. پیشنهاد واژه‌های جایگزین مناسب
با توجه به تحلیل‌های فوق، پیشنهاد می‌شود به‌جای «فضای مجازی» از اصطلاحات دقیق‌تر و علمی‌تر استفاده شود.
– فضای دیجیتالی (Digital Space):
این اصطلاح به ماهیت داده‌محور و اطلاعاتی این فضا اشاره دارد. همان‌گونه که در مفاهیمی مانند اقتصاد دیجیتال، فرهنگ دیجیتال و حقوق دیجیتال به‌کار می‌رود، این واژه برای توصیف اینترنت و فضای سایبری نیز دقیق است. استفاده از «فضای دیجیتالی» به جای «فضای مجازی» باعث می‌شود که این حوزه به‌عنوان یک محیط واقعی اما غیرمادی تلقی شود، نه یک دنیای خیالی یا غیرواقعی.
– فضای سایبری (Cyber Space):
این اصطلاح که نخستین‌بار توسط ویلیام گیبسون (William Gibson) در سال ۱۹۸۴ در کتاب Neuromancer مطرح شد، امروزه در اسناد رسمی و علمی از جمله گزارش‌های سازمان ملل و اتحادیه اروپا استفاده می‌شود. واژه سایبری به زیست‌بوم دیجیتال و شبکه‌های اطلاعاتی اشاره دارد و معادل دقیقی برای Cyber Space است.
– فضای اینترنتی (Internet Space)
با توجه به گستره کاربری و نفوذ اینترنت، می‌توان از عبارت «فضای اینترنتی» به‌عنوان معادلی مناسب برای محیط دیجیتالی استفاده کرد. این اصطلاح مشخصاً به محیطی اشاره دارد که از طریق شبکه اینترنت ایجاد شده و شامل داده‌ها، تعاملات و فعالیت‌های آنلاین است. برخلاف «فضای مجازی»، که می‌تواند تداعی‌کننده عدم واقعیت باشد، «فضای اینترنتی» بر بستر اصلی این فضا تأکید می‌کند و آن را به‌عنوان یک محیط واقعی اما دیجیتالی معرفی می‌کند.
– رسانه‌های اجتماعی (Social Media)
رسانه‌های اجتماعی به پلتفرم‌ها و ابزارهای ارتباطی مبتنی بر اینترنت اشاره دارند که کاربران را قادر می‌سازند تا محتوا ایجاد کرده، به اشتراک بگذارند و تعاملات اجتماعی برقرار کنند. برخلاف رسانه‌های سنتی که جریان اطلاعات یک‌طرفه است، در رسانه‌های اجتماعی، کاربران نه‌تنها مصرف‌کننده بلکه تولیدکننده محتوا نیز هستند. این اصطلاح در مقایسه با «فضای مجازی» مفهوم دقیق‌تری دارد، زیرا به‌طور خاص به پلتفرم‌های تعاملی و نقش کاربران در تولید و انتشار اطلاعات اشاره می‌کند.
– شبکه‌های اجتماعی (Social Networks)
اصطلاح «شبکه‌های اجتماعی» به ساختارهایی اشاره دارد که ارتباطات بین افراد، گروه‌ها و سازمان‌ها را در فضای دیجیتال تسهیل می‌کنند. این اصطلاح بر ارتباطات میان کاربران تأکید دارد و به مدل‌های ارتباطی و تعاملی در بسترهای آنلاین اشاره می‌کند. شبکه‌های اجتماعی می‌توانند شامل پلتفرم‌های مختلفی مانند فیسبوک، لینکدین، توییتر و اینستاگرام باشند. این اصطلاح از «رسانه‌های اجتماعی» متمایز است، زیرا بیشتر بر روابط اجتماعی و تعاملات میان کاربران تمرکز دارد تا بر تولید و انتشار محتوا.
– زیست‌بوم اطلاعاتی (Information Ecosystem):
در پژوهش‌های علوم اجتماعی و اطلاعاتی، اینترنت و فضای دیجیتال به‌عنوان زیست‌بوم اطلاعاتی در نظر گرفته می‌شود، زیرا این فضا دارای تعاملات انسانی، اقتصادی و فرهنگی مستقل از دنیای فیزیکی است.
۵. جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
واژه «فضای مجازی» که به‌عنوان ترجمه Virtual Space به زبان فارسی وارد شده (و امروزه به عنوان معادلی برای چندین عبارت که در بالا یاد شد، به کار می‌رود)، به نظر نگارنده از لحاظ زبان‌شناختی و مفهومی نادرست است، زیرا مفهوم غیرحقیقی یا خیالی را القا می‌کند، درحالی‌که فضای دیجیتال یک زیست‌بوم واقعی با اثرات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی است؛ بنابراین، بهتر است برای توصیف اینترنت و محیط‌های دیجیتال از اصطلاحاتی مانند «فضای دیجیتالی»، «فضای سایبری» یا «فضای اینترنتی» استفاده شود که هم از نظر علمی و فنی دقیق‌تر هستند و هم با ادبیات معاصر همخوانی بیشتری دارند.
منابع و مراجع
دهخدا، علی‌اکبر. (۱۳۷۲). لغت‌نامه دهخدا. تهران: دانشگاه تهران.
Floridi, L. (2014). The Fourth Revolution: How the Infosphere is Reshaping Human Reality. Oxford University Press.
Gibson, W. (1984). Neuromancer. Ace Books.
Castells, M. (2001). The Internet Galaxy: Reflections on the Internet, Business, and Society. Oxford University Press.
UN Office on Drugs and Crime. (2012). The Use of Cyberspace for Criminal Activities. United Nations Publications.
