وب سایت علیرضا صائبی وبلاگ علیرضا صائبی
گزارش مجله نیویورک با عنوان «همه در دانشگاه تقلب می‌کنند.» تصویری نگران‌کننده از وضعیت آموزش عالی در عصر هوش مصنوعی ارائه می‌دهد. در این متن سعی کردم، بسیار کوتاه و با تکیه بر تجربه و تحقیقاتی که طی ۴-۵ سال گذشته در حوزه «انسان‌گرایی دیجیتال» داشتم، این مسئله که در گزارش اصلی از آن به عنوان بحران یاد شده را به صورت ویژه و با توجه به شرایط امروز ایران بررسی کنم.
۱. ریشه‌های عمیق بحران آموزشی ایران
* تربیت شهروندانی محتاط و ترسو
نظام آموزشی ایران، بعد از انقلاب نسلی را پرورش می‌دهد که در محافظه‌کاری و احتیاط افراطی غرق شده است. دانش‌آموز ایرانی از ابتدای ورود به مدرسه می‌آموزد که پرسشگری می‌تواند هزینه‌بر باشد. در فضایی که نقد کردن و زیر سؤال بردن بسیاری از باورها و اعتقادات خط قرمز محسوب می‌شود، چگونه می‌توان انتظار داشت تفکر انتقادی شکل بگیرد؟
این احتیاط تنها به حوزه سیاست محدود نمی‌شود، بلکه به تمام ابعاد زندگی از تصمیم‌گیری‌های شخصی تا انتخاب‌های شغلی، تسری می‌یابد.
* محدودیت تشکیک در بدیهیات
آنچه در جامعه امروز ایران مشهود است، ناتوانی در «شک کردن به بدیهیات» است. جامعه آموزشی ایران اصولی را به عنوان حقایق مسلم و غیرقابل پرسش ارائه می‌دهد، در حالی که شالوده تفکر انتقادی، توانایی زیر سؤال بردن همین بدیهیات است. وقتی شک علمی و فلسفی به اندیشه‌های پذیرفته شده جامعه نه تنها تشویق نشده بلکه با مقاومت روبرو می‌شود، چگونه می‌توان انتظار داشت دانشجویان برای نوشتن یک مقاله یا طرح اندیشه‌های خود یا آنچه خارج از القائات دستگاه فراگیر رسانه‌ای حاکمیتی به ذهنشان می‌رسد، زحمت تفکر انتقادی را به جان بخرند؟
* پرورش نگاه ابزاری و کوتاه‌مدت
آموزش در ایران به ابزاری برای کسب موقعیت اجتماعی و اقتصادی تقلیل یافته است. نظام آموزشی از کودکستان تا دانشگاه، بر رسیدن به نتایج سریع و ملموس متمرکز است: نمره خوب، رتبه کنکور، و در نهایت مدرک تحصیلی. این نگاه کوتاه‌مدت، مانعی جدی در برابر تفکر انتقادی است که نیازمند صبر، تحمل سرگردانی و ابهام و توانایی اندیشیدن فراتر از پاداش‌های فوری است. مسئله آنجاست که معلمین و اساتید، اغلب خود فاقد این مهارت‌ها هستند یا آموزش و انتقال آنها به دانش‌آموزان و دانشجویان را هزینه‌بر دیده و عطای آن آموزش و انتقال تجربه را به لقای آن می‌بخشند.
* فقدان حضور مؤثر والدین در فرآیند آموزش
نقش خانواده در تربیت فرزندان بسیار فراتر از تأمین هزینه‌های تحصیل و گرفتن معلم خصوصی یا نظارت بر نمرات است. در ایران، والدین (با فرض اینکه بعضی از این مهارت‌ها را بدانند) اغلب یا درگیر تأمین معیشت هستند و از تربیت فکری فرزندان باز می‌مانند، یا اینکه تربیت را کاملاً به مؤسسات آموزشی می‌سپارند. این در حالیست که تفکر انتقادی بیش از آنکه در کلاس درس شکل بگیرد، در گفتگوهای خانوادگی و چالش‌های فکری روزمره پرورش می‌یابد. فرزندانی که با والدینی روبرو نیستند که خود پرسشگر باشند، چگونه می‌توانند پرسشگری را بیاموزند؟
* پول‌پرستی و فردگرایی افراطی
جامعه‌ای که موفقیت را تنها در کسب ثروت و موقعیت اقتصادی می‌بیند، طبیعتاً جوانانی پرورش می‌دهد که برای رسیدن به موفقیت، هر میانبری را مجاز می‌شمارند. در چنین فضایی، تقلب دیجیتال نه یک انحراف اخلاقی، بلکه یک «راه حل هوشمندانه» برای پیشی گرفتن از دیگران دیده می‌شود. فقدان ارزش‌های جمعی و غلبه نفع شخصی، تقلب را نه تنها قابل توجیه، بلکه بعضاً ضروری می‌سازد.
۲. هوش مصنوعی؛ تشدیدکننده یا افشاگر؟
* افشای پوچی نظام آموزشی
آنچه در برداشت اولیه کمتر به ذهن می‌آید و پروپاگاندای متحجرین دانشمندنما روی آن سرپوش می‌گذارد، نقش دوگانه هوش مصنوعی است. ابزارهایی مانند ChatGPT صرفاً «ابزار تقلب» نیستند؛ آنها در حقیقت آینه‌ای هستند که بی‌معنایی بسیاری از تکالیف آموزشی را آشکار می‌کنند. وقتی یک الگوریتم می‌تواند همان مقاله‌ای را بنویسد که از یک دانشجو انتظار می‌رود، این پرسش مطرح می‌شود که آیا اساساً این تکلیف ارزش آموزشی داشته است؟
* عقب‌ماندگی فلسفی نظام آموزشی
هوش مصنوعی تنها یک چالش فنی نیست، بلکه چالشی فلسفی برای مفهوم آموزش است. نظام آموزشی ایران (و تا جایی که من دیدم برخی از نظام‌های آموزشی کشورهای دیگر) هنوز با همان پارادایم‌های قرن بیستمی اداره می‌شوند که مبتنی بر محفوظات و انتقال اطلاعات معلم به شاگردان است. در جهانی که اطلاعات با یک جستجوی ساده در دسترس است، چنین رویکردی نمی‌تواند به حیات خود ادامه دهد.
۳. بازاندیشی در راه‌حل‌ها: فراتر از نوستالژی آموزشی
* فراتر از «بازگشت به گذشته»
بسیاری از راه‌حل‌های پیشنهادی برای بحران آموزشی، در اصل دعوت به بازگشت به شیوه‌های سنتی آموزش هستند. اما به نظر می‌رسد چنین دیدگاهی، از سر بی‌حوصلگی و بی‌توجه به تحولات اجتماعی و فناورانه عصر حاضر ارائه شده است. آموزش نمی‌تواند و نباید به دوران پیش از دیجیتال بازگردد، بلکه باید به گونه‌ای بازاندیشی شود که معنای جدیدی در عصر هوش مصنوعی بیابد.
* ضرورت تعریف مجدد «یادگیری»
آنچه امروز نیاز داریم، بازتعریف مفهوم یادگیری و دانش است. در جهانی که می‌توان پردازش اطلاعات را به ماشین‌ها واگذاشت، انسان‌ها باید بر توانایی‌های منحصربه‌فرد خود تمرکز کنند: خلاقیت، همدلی، تفکر انتقادی، و حل مسائل پیچیده که هنوز مختص انسان‌ها هستند.
* رهایی از دوگانه «موفق/ناموفق»
نظام آموزشی باید از دوگانه سنتی «موفق/ناموفق» رها شود. در جهانی با مسیرهای متنوع شغلی و زندگی، نمی‌توان همچنان موفقیت را با معیارهای قدیمی سنجید. آموزش باید به سمت پرورش استعدادهای متنوع و شکوفایی فردی حرکت کند، نه صرفاً تولید فارغ‌التحصیلانی که همگی آجر دیگری در این دیوار هستند.
۴. چالش‌های فراروی تحول آموزشی در ایران
* مقاومت ساختاری در برابر تغییر
تغییر در نظام آموزشی ایران در بهترین حالت با مقاومت‌های ساختاری روبروست. نهادهای آموزشی به دلایل مختلف (از محافظه‌کاری گرفته تا منافع اقتصادی و ایدئولوژیک) در برابر تحول مقاومت می‌کنند. این مقاومت، مانعی جدی در برابر پاسخگویی به چالش‌های عصر دیجیتال است.
* فقدان گفتمان انتقادی درباره آموزش
جامعه ایران از فقدان گفتمان انتقادی درباره آموزش رنج می‌برد. بحث‌های آموزشی غالباً یا تکنیکی هستند (چگونه نمرات را بهبود دهیم؟) یا کلیشه‌ای (چرا سطح آموزش افت کرده است؟). آنچه نیاز داریم، گفتگویی عمیق درباره فلسفه آموزش در عصر جدید است که متأسفانه جای آن در فضای عمومی خالی است.
* شکاف نسلی در درک فناوری
نسلی که امروز متولی آموزش است، اغلب درک عمیقی از جهان دیجیتال ندارد، در حالی که نسل جدید با این جهان زندگی می‌کند. این شکاف درک، منجر به راه‌حل‌هایی می‌شود که نه تنها کارآمد نیستند، بلکه گاه مسئله را تشدید می‌کنند.
* نابرابری دیجیتالی و تعمیق شکاف طبقاتی
آنچه در مباحث مربوط به هوش مصنوعی و آموزش کمتر به آن پرداخته می‌شود، تأثیر آن بر تعمیق شکاف‌های موجود است. در حالی که دانش‌آموزان و دانشجویان طبقات مرفه جامعه به راحتی به ابزارهای پیشرفته هوش مصنوعی، نسخه‌های پولی ChatGPT و آموزش نحوه استفاده بهینه از این ابزارها دسترسی دارند، بسیاری از دانش‌آموزان مناطق محروم حتی از دسترسی به اینترنت پایدار محروم‌اند. این نابرابری دیجیتالی، نابرابری آموزشی و ظلم پایداری که پیش‌تر وجود داشته، عمیق‌تر می‌کند.
* تضاد منافع و تجاری‌سازی آموزش
آموزش در ایران به شدت تجاری‌سازی شده است. از کتاب‌های کمک‌آموزشی گرفته تا آزمون‌های آزمایشی، کلاس‌های تقویتی و مؤسسات کنکور، همگی بخشی از صنعتی چند هزار میلیاردی هستند که منافع اقتصادی‌شان در حفظ وضع موجود است. هوش مصنوعی به سرعت در حال تغییر این معادله است و پیش‌بینی می‌شود به زودی شاهد ظهور مؤسساتی باشیم که استفاده «هوشمند» از هوش مصنوعی برای موفقیت در آزمون‌ها را آموزش می‌دهند. این چرخه تجاری‌سازی، عملاً اهداف اصلی آموزش را به حاشیه می‌راند.
* فساد ساختاری و بی‌اعتمادی به نظام آموزشی
جوانان امروز شاهد انواع فساد ساختاری در جامعه هستند، از سهمیه‌های گسترده در کنکور گرفته تا استخدام‌های رابطه‌ای و فرصت‌های نابرابر. این مشاهدات، نوعی بی‌اعتمادی عمیق نسبت به عادلانه بودن نظام آموزشی ایجاد کرده که باعث می‌شود تقلب (چه با کمک هوش مصنوعی و چه به روش‌های سنتی‌تر) نه تنها غیراخلاقی تلقی نشود، بلکه نوعی مقاومت در برابر نظامی تلقی شود که خود به عدالت پایبند نیست. وقتی دانش‌آموز کودک و نوجوان (تا جوان) مشاهده می‌کند که «سهمیه» بر «شایستگی» و «تقلب» بر «تلاش» برتری دارد، به او چه دادیم که انتظار داریم به ارزش تلاش فردی باور داشته باشد؟
* ناتوانی در پاسخگویی به نیازهای واقعی جامعه
نظام آموزشی ایران همچنان بر مبنای الگویی طراحی شده که هدف آن تربیت کارمندان دولت در قرن گذشته بوده است. این نظام، نه برای تربیت شهروندان خلاق قرن ۲۱، بلکه برای تربیت کارکنانی مطیع طراحی شده که بتوانند دستورالعمل‌ها را به درستی اجرا کنند. این در حالی است که بازار کار امروز به افرادی نیاز دارد که بتوانند مسائل پیچیده را حل کنند، خلاقانه بیندیشند و با تیم‌های متنوع همکاری داشته باشند، مهارت‌هایی که نظام آموزشی فعلی قادر به پرورش آنها نیست.
۵. به سوی آینده: آموزش معنادار در عصر هوش مصنوعی
* تمرکز بر پرورش انسان، نه تولید نیروی کار
آموزش باید به جایگاه اصلی خود بازگردد: پرورش انسان‌های کامل، نه صرفاً تربیت نیروی کار. این تغییر پارادایم، نیازمند بازنگری در تمام ابعاد نظام آموزشی از محتوا گرفته تا شیوه‌های ارزیابی است.
* آموزش به مثابه فرایند مادام‌العمر
در جهانی که دانش به سرعت منسوخ می‌شود، آموزش نمی‌تواند به دوره‌های مشخص زندگی محدود شود. باید آموزش را فرایندی مادام‌العمر بدانیم و مهارت‌های یادگیری مستقل را در دانش‌آموزان پرورش دهیم تا بتوانند خود را با تغییرات سریع وفق دهند.
* بازاندیشی در رابطه انسان و فناوری
به جای دیدن فناوری به عنوان «ابزار» یا «تهدید»، باید رابطه‌ای متفکرانه با آن برقرار کنیم. هوش مصنوعی می‌تواند به عنوان هم‌زیست و همکار انسان در فرایند یادگیری عمل کند، مشروط بر آنکه انسان همچنان کنترل نهایی را در دست داشته باشد.
* الهام از مدل‌های دیگر آموزشی
مدل‌های دیگر آموزشی مانند مدارس دموکراتیک، آموزش مونته‌سوری، والدورف و رویکردهای یادگیری مبتنی بر پروژه، سال‌هاست که ثابت کرده‌اند آموزش می‌تواند فراتر از انتقال یک‌سویه اطلاعات باشد. این مدل‌ها بر خلاقیت، همکاری، حل مسئله و پرورش علایق فردی تأکید دارند – همان توانایی‌هایی که در عصر هوش مصنوعی ارزشمندتر می‌شوند. نظام آموزشی ایران می‌تواند با الهام از این مدل‌ها، به جای مقاومت در برابر هوش مصنوعی، از آن به عنوان ابزاری برای تقویت و تسهیل این نوع آموزش استفاده کند.
* آموزش برای پرورش شهروندی نقاد و مسئول
هدف آموزش باید پرورش شهروندانی باشد که بتوانند نقادانه در هر موردی (از جمله ایدئولوژی که خط قرمز حکام این روزهای ایران است) بیندیشند، مسئولیت‌پذیر باشند و قادر به مشارکت فعال در جامعه باشند. در عصری که اطلاعات نادرست به راحتی از طریق هوش مصنوعی تولید و منتشر می‌شود، توانایی تشخیص حقیقت از دروغ، تحلیل انتقادی محتوا و مهارت‌های سواد رسانه‌ای اهمیتی حیاتی دارند. آموزش باید این مهارت‌ها را نه به عنوان «دروس اضافی» بلکه به عنوان هسته اصلی برنامه درسی در نظر بگیرد.
* ادغام فناوری در چارچوب انسان‌گرایی دیجیتال
انسان‌گرایی دیجیتال به ما می‌آموزد که فناوری باید در خدمت ارزش‌های انسانی باشد، نه برعکس. در این چارچوب، هوش مصنوعی نه به عنوان جایگزینی برای تفکر انسانی، بلکه به عنوان ابزاری برای تقویت آن دیده می‌شود. نظام آموزشی باید فناوری را به گونه‌ای در برنامه درسی ادغام کند که به جای کاهش بار شناختی دانش‌آموزان، آنها را به چالش‌های فکری عمیق‌تر دعوت کند. برای مثال، به جای منع استفاده از ChatGPT، می‌توان دانش‌آموزان را تشویق کرد تا خروجی‌های آن را نقد و ارزیابی کنند.
* ارزیابی مبتنی بر فرایند به جای نتیجه
یکی از تغییرات مهم مورد نیاز، بازنگری در نظام ارزیابی است. نظام فعلی که بر نمره و نتیجه نهایی تمرکز دارد، به راحتی توسط هوش مصنوعی قابل دور زدن است. اما ارزیابی مبتنی بر فرایند که در آن دانش‌آموز باید مراحل تفکر و حل مسئله خود را نشان دهد، هم ارزش آموزشی بیشتری دارد و هم تقلب در آن دشوارتر است. پوشه‌کارها (پورتفولیوها)، ارائه‌های شفاهی، دفاع از ایده‌ها و پروژه‌های عملی می‌توانند جایگزین‌های مناسبی برای آزمون‌های سنتی باشند.
* عدالت آموزشی و دسترسی برابر به فناوری
هیچ تحول آموزشی بدون توجه به عدالت و دسترسی برابر معنادار نخواهد بود. اگر قرار است هوش مصنوعی بخشی از آینده آموزش باشد، باید اطمینان حاصل کرد که تمامی دانش‌آموزان، فارغ از موقعیت اقتصادی و جغرافیایی، به آن دسترسی دارند. این امر مستلزم سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های دیجیتال، آموزش معلمان و ایجاد محتوای آموزشی با کیفیت به زبان فارسی در درجه اول و سپس به زبان عمومی فعلی بین‌المللی یعنی انگلیسی است.
* پیوند میان آموزش و زندگی واقعی
یکی از دلایل اصلی بی‌انگیزگی دانش‌آموزان، عدم ارتباط میان آنچه در مدرسه می‌آموزند و آنچه در زندگی واقعی به آن نیاز دارند است. نظام آموزشی باید فرصت‌هایی برای یادگیری مبتنی بر تجربه، کارآموزی، خدمات اجتماعی و حل مسائل واقعی جامعه فراهم کند. این پیوند، نه تنها انگیزه یادگیری را افزایش می‌دهد، بلکه درک بهتری از ارزش دانش و مهارت‌ها در دنیای واقعی ایجاد می‌کند.
نتیجه‌گیری: فراتر از بحران، به سوی بازآفرینی
بحران آموزشی که هوش مصنوعی پرده از آن برداشته، در واقع فرصتی است برای بازاندیشی عمیق در چیستی و چرایی آموزش. ما نه با یک «مشکل فنی» که با یک «چالش فلسفی» روبرو هستیم. سؤال اصلی این نیست که «چگونه می‌توانیم از تقلب با هوش مصنوعی جلوگیری کنیم؟» بلکه این است که «آموزش در عصر هوش مصنوعی چه معنایی دارد؟»
جامعه ایران، با توجه به تحولات عمیق اجتماعی، اقتصادی و فناورانه دهه‌های اخیر، بیش از هر زمان دیگری به بازتعریف آموزش نیاز دارد. آموزشی که نه بر حفظیات و اطاعت، بلکه بر خلاقیت، تفکر انتقادی، همکاری و حل مسئله تأکید دارد. آموزشی که دانش‌آموزان را نه برای آزمون‌های استاندارد، بلکه برای زندگی در جهانی پیچیده، متغیر و نامطمئن آماده می‌کند.
هوش مصنوعی، با تمام چالش‌هایی که ایجاد کرده، می‌تواند کاتالیزوری برای این تحول باشد – اگر آن را نه به عنوان تهدیدی که باید با آن مبارزه کرد، بلکه به عنوان فرصتی برای بازآفرینی نظام آموزشی ببینیم. آینده آموزش، نه در مقاومت در برابر فناوری، بلکه در هم‌زیستی هوشمندانه با آن است.
دیدگاه‌های ارائه شده در این مقاله، صرفاً نظرات شخصی نویسنده است و لزوماً منعکس‌کننده دیدگاه‌های سازمانی نیست.
