وب سایت علیرضا صائبی وبلاگ علیرضا صائبی
حقوق بنیادی بشر: پایه‌های اساسی زندگی
سال‌هاست که زمزمه‌های فراوانی در مورد حقوق بشر و حقوق اولیه انسانی مطرح است و افراد از طبقات و سطوح مختلف اجتماعی و سیاسی اظهارنظرهای متفاوتی در مورد آن انجام می‌دهند و حقوق بشر غربی را ناقص می‌دانند و برخی آن را به ایدئولوژی مرتبط می‌دانند و خلاصه انواع و اقسام اظهارنظر در این مورد شنیده می‌شود. با ورود فناوری‌های رسانه‌ای و ارتباطی فراگیر نظیر شبکه‌های اجتماعی و دسترسی بسیار سریع نسل‌های جوان‌تر به اطلاعات متنوع از همه جای کره خاکی، تعاریف متفاوتی از عبارت «حقوق بنیادی بشر» به گوش می‌خورد. از سوی دیگر شاهد هستیم که قوانین زیادی در حوزه توسعه و کاربردهای هوش مصنوعی تدوین می‌شود و اغلب اشاره به این نکته مهم دارند که هر نوع توسعه و کاربرد هوش مصنوعی باید حقوق بنیادی بشر را در نظر گرفته و رعایت کند.
ازآنجاکه در اسناد بین‌المللی معمولاً ارکان و پایه‌های ورود هوش مصنوعی به جوامع را «رعایت حقوق بشر، دموکراسی و حکمرانی قانون» می‌دانند، لازم است به این سؤال پاسخ دهیم که این حقوق بنیادی بشر دقیقاً چه مواردی هستند؟
باید توجه داشت در دنیایی که تنوع سلیقه‌ها و رویه‌های حکمرانی و سبک زندگی فردی و اجتماعی در آن موج می‌زند، حقوق بنیادی بشر می‌تواند به‌عنوان ریسمانی مشترک، انسان‌ها را به هم پیوند می‌دهد. دستیابی به این حقوق، فارغ از هرگونه تمایز، به‌مثابه ستون‌هایی استوار، زندگی شرافتمندانه و انسانی را برای نوع بشر و همه ما تضمین می‌کند.
کارل پوپر در کتاب «جامعه باز و دشمنان آن[۱]» بیان می‌کند که دانشمندان و مهندسان نه‌تنها مسئول توسعه علم و فناوری هستند، بلکه مسئولیت نحوه استفاده از محصولات و دستاوردهای خود را نیز بر عهده دارند. برای جامعه مهندسین نرم‌افزار و به‌خصوص کسانی که در زمینه هوش مصنوعی و تولید سامانه‌های هوشمند فعالیت می‌کنند، لازم است این فهرست و توصیه‌های یونسکو برای اخلاق هوش مصنوعی و رهنمودهای جهانی هوش مصنوعی و اسنادی ازاین‌دست را به‌صورت کامل در نظر داشته باشیم و کارکرد هر تابع و کارکرد و سامانه‌ای که طراحی و تولید می‌کنیم را با این فهرست‌ها مطابقت دهیم تا احیاناً به‌خاطر یک دستور یا تشخیص اشتباه، ناآگاهانه یا خودخواهانه مدیریتی یک مدیر میانی یا ارشد، عامل نقض حقوق اساسی شهروندان و کاربران به شمار نیامده و هیچ انگیزه‌ای از پیشرفت علمی گرفته تا جایگاه شغلی یا تبعیت از ایدئولوژی خاص، باعث نشود که «دشمن مردم» قلمداد شویم.
سه سند اعلامیه جهانی حقوق بشر (۱۹۴۸)، میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی (۱۹۷۶)، میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی (۱۹۷۶) از سازمان ملل متحد و قانون اساسی (۱۳۵۸) و منشور حقوق شهروندی (۱۳۹۵) در ایران، حقوقی را برای مردم برشمرده‌اند که نقطه مشترک آنها را می‌توان «آزادی، برابری و کرامت انسانی» دانسته و به‌صورت خلاصه در قالب عناوین زیر بیان نمود:
۱. حق حیات، آزادی و امنیت: بنیادی‌ترین حق بشر، حق حیات است. رهایی از شکنجه، بازداشت خودسرانه و برده‌داری، از دیگر حقوقی است که در این دسته جای می‌گیرد.
۲. برابری در برابر قانون: هیچ انسانی نباید به دلیل نژاد، مذهب، جنسیت، یا گرایش جنسی مورد تبعیض قرار گیرد. در سایه این اصل، همه افراد در برابر قانون یکسان هستند.
۳. آزادی بیان و عقیده: حق داشتن و ابراز عقاید و نظرات شخصی، آزادی مطبوعات، و آزادی بیان هنری، از ارکان اصلی یک جامعه آزاد و پویا است.
۴. آزادی اجتماعات و تشکل‌ها: انسان‌ها حق دارند به طور مسالمت‌آمیز گرد هم آیند و گروه‌های خود را تشکیل دهند.
۵. آزادی رفت‌وآمد: حق عبور و مرور آزادانه در داخل و خارج از کشور، از حقوقی است که به هر انسانی تعلق دارد.
۶. حق حریم خصوصی: زندگی خصوصی افراد، مکاتبات، و محل سکونتشان باید از هر نوع دخالت غیرمجاز مصون باشد.
۷. آزادی اندیشه، وجدان، و مذهب: حق انتخاب و پیروی از هر دین یا مذهب، یا عدم اعتقاد به هیچ دینی، از حقوق مسلم هر فرد است.
۸. حق محاکمه عادلانه: برخورداری از دادرسی عادلانه، سریع، و علنی در برابر دادگاهی بی‌طرف، حق هر انسانی است.
۹. حق کار و آموزش: انتخاب شغل و تحصیلات مناسب، و برخورداری از شرایط کار عادلانه، از حقوقی است که در راستای پیشرفت و رفاه انسان‌ها تضمین شده است.
۱۰. حق سلامت: دسترسی به بالاترین سطح قابل‌دسترس از سلامت جسمی و روانی، حق هر انسانی است.
۱۱. حق غذا و آب: دسترسی به غذای کافی، سالم، و مغذی، و آب آشامیدنی پاک، از حقوق اساسی بشر برای حفظ سلامتی و حیات است.
۱۲. حق مسکن: برخورداری از سرپناهی مناسب و امن، از نیازهای اولیه هر انسانی برای زندگی شرافتمندانه است.
حق دسترسی آزاد و پایدار به اینترنت آزاد به‌صورت صریح و مستقیم در این اسناد ذکر نشده است، اما باتوجه‌به ماده ۱۹ اعلامیه جهانی حقوق بشر، ماده ۱۹ میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی، مواد ۱۳ و ۱۵ میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، می‌توان استدلال کرد که این دسترسی به‌عنوان یکی از حقوق بنیادین در عصر حاضر ذیل حقوق دیگر موجود در این اسناد، قابل‌استنباط است.
این فهرست شامل همه حقوق بنیادی بشر بر اساس همه اسناد مصوب سازمان‌های بین‌المللی نیست و تلاش برای به‌رسمیت‌شناختن و حمایت از حقوق جدیدی، مانند حق محیط‌زیست سالم و حق حریم خصوصی دیجیتال، ادامه دارد. حقوق بشر مطلق نیست و ممکن است در شرایط خاص محدود شود. بااین‌وجود، حفظ و ترویج این حقوق، وظیفه‌ای همگانی برای تضمین احترام به کرامت و برابری انسان‌ها است.
پیشنهاد می‌کنم برای آگاهی و مطالعه بیشتر در این موارد به وب‌سایت‌های زیر سری بزنید:
• وب‌سایت سازمان ملل متحد: https://www.un.org
• وب‌سایت کمیساریای عالی حقوق بشر سازمان ملل متحد: https://www.ohchr.org
• وب‌سایت دیده‌بان حقوق بشر: https://www.hrw.org
• وب‌سایت عفو بین‌الملل: https://www.amnesty.org
• وب‌سایت قوانین هوش مصنوعی اتحادیه اروپا: https://artificialintelligenceact.eu
[۱] کارل پوپر، فیلسوف برجسته علم در کتاب جامعه باز و دشمنان آن (The Open Society and Its Enemies) استدلال می‌کند که علم و فناوری خنثی نیستند و می‌توان از آنها برای خیر یا شر استفاده کرد. به همین دلیل، دانشمندان و مهندسان باید در مورد عواقب احتمالی کار خود فکر کنند و برای اطمینان از اینکه از دستاوردهای آنها برای خیر استفاده می‌شود، تلاش کنند. او همچنین می‌گوید که دانشمندان و مهندسان باید در قبال جامعه پاسخگو باشند و به مردم در مورد خطرات و مزایای علم و فناوری آگاهی دهند.
